Някляеў: Моцы сэрца майго ўжо не стае гледзець на тое, што дзеецца ў Айчыне…

 

З гэтай нагоды «Народная Воля» паразмаўляла з Уладзімірам Някляевым — і не толькі пра паэзію.

— Вы назвалі кнігу «Сам». Што ў самой кнізе і што схавана ў яе назве?

— Па-беларуску кніга называлася «Адзін». Як верш, з якога яна пачынаецца:

Чужы чужым — яны знайшлi свайго,
Не свой сваiм — яны пайшлi з чужымi,
Не тузайся нi з тымi, нi з другiмi.
Як ты адзiн — ты больш за аднаго.

Гэты верш як бы ключ да ўсёй кнігі. У польскім перакладзе ён назваўся «Сам», і я ўбачыў, што гэта і ёсць назва, якая адпавядае і зместу кнігі, і часу, у якім яна напісана. Ніколі на маёй памяці не былі мы гэтак самі па сабе, як цяпер.

Зрэшты, можна сказаць, што з назвай не давялося асабліва мудрыць. Напісаў кнігу сам і назваў яе «Сам».

— На першых старонках кнігі даволі незвычайны ваш фотаздымак. Быццам вядомы і зусім невядомы Някляеў… Якія перамены вы самі заўважылі ў сабе апошнім часам?

— Гэта не я сябе такім убачыў, а фотамастак Сяргей Гапон. Па-сяброўску, па-зямляцку нагадаў, што мне ўжо не 17, а 77. І не толькі на фотаздымку.

— На сваё 65-годзе вы пісалі:

Сам дзіўлюся: мне — 65.
Па-салдацку ложак засцілаць
У турэмнай камеры вучуся…
Засцілаю нары і дзіўлюся.

 Дазвольце пацікавіцца, што вас здзіўляе ў 77?

— Усё тое самае, што здзіўляла і ў 17. Цуд жыцця ва ўсіх ягоных праявах. Адзінае насамрэч каштоўнае, што мы ў гэтым свеце маем і што, на жаль, менш за ўсё цэнім.

Здзіўляе, што ў такім узросце не пакінула мяне капрызная дама Паэзія. Нядаўна напісаная паэма «Вар’ятня» нічым не горшая (а ў нечым нават лепшая) за мае маладыя паэмы.

Ну й яшчэ трохі здзіўляе тое, што фізічна на ўсё, што ёсць жыццё, мяне ўжо не хапае. Скажам, на штодзённую, па 12—14 гадзін, працу, як яно было яшчэ пару гадоў таму.

— Як ваша здароўе?

— Не люблю я пра здароўе…

З маімі равеснікамі дзе і калі ні сустрэнешся, дык толькі пра тое і размовы, што ў каго баліць. Што ў цябе? Катаракта? Драбяза! У мяне глаўкома? Інфаркт у цябе? Драбяза! Во ў мяне — рак! І той, у каго рак, нібы пераможца ў спаборніцтве на найкруцейшы дыягназ.

Усё болей даецца ў знакі 2010 год, калі над здароўем маім папрацавалі праваахоўныя органы. Але пакуль трываю.

— Днямі ў сацсетках трапіла на кароткую нататку пра тое, што з гадамі адыходзяць жаданні. Да ўсяго. І да рэчаў, і да людзей. І што трэба радавацца, пакуль ёсць радасць. І любіць, пакуль хочацца. Таму што аднойчы надыходзіць час, калі ўвогуле нічога не хочацца. У вас засталіся жаданні? Калі так, то якія?

— Мае жаданні мяне не пакінулі. Ніводнае. Іншая рэч: не ўсе з іх можна цяпер спраўдзіць. Але ж так было і раней. Колькі ў кожным з нас няспраўджаных жаданняў? Куды болей за тыя, якія спраўдзіліся. Толькі не маю я звычкі пра гэта шкадаваць. Дзякую Богу за тое, што даў. Як напісалася ў вершы «Любоў»:

І так, як адчайна любіў,
«Як кахаў»,
Я выдыхну ў неба душу,
Удзячную Богу за тое, што даў, —
І большага не папрашу.

— Мне падабаецца ваш верш пра сапраўднага паэта:

«Не апошні я — і я не першы,
Хто ў адчаі сіліцца згадаць,
Як з нічога Узнікаюць Вершы.
Я не помню, як іх запісаць.
Сны і явы скручаны ў пружыны —
«Кожная напята на разрыў!..
І ў разрывах — вершы і жанчыны. Вершы і жанчыны.
Так я жыў».

Дарэчы, пасля таго, як пачалася вайна ва Украіне, вы сталі баяцца нават кароткіх падарожжаў без сваёй жонкі Вольгі? Баіцеся яе страціць?

— Баюся страціць не толькі Вольгу… Надта шмат апошнім часам страт.

А падарожжаў я ніколі не баяўся. Ні кароткіх, ні доўгіх. Яшчэ ў юнацтве, у 19—20 гадоў, аб’ездзіў усю прастору тагачаснага СССР. Сахалін, Камчатка, Сібір, Поўнач… З-пад Нарыльска пералятаў на Кушку, з Уладзівастока ў Астрахань. Чаго толькі ні пабачыў! Гэта і былі, як пісаў пра свае вандроўкі Горкі, мае ўніверсітэты жыцця. Пасля ў Літаратурным інстытуце вучыцца ўжо не было чаму…

Без Вольгі мне адзінотна. Калі рушыцца звыклы свет, трэба мець тое, на што можна спадзявацца, што можа ўратаваць. Гэтым і стала для мяне каханне, якое ўвайшло ў мой лёс і назвалася Вольгай.

Між іншым, гэта яна ў 2010 годзе мяне ўратавала. Кінулася ратаваць, нічога і нікога не баючыся, ні на што і ні на кога не зважаючы. Потым, калі я выйшаў з турмы, яе цягнулі ў палітыку. У розныя фонды, дабрачынныя арганізацыі… А яна ўсім казала адно і тое: «Мой муж на волі — і мая палітычная місія скончаная».

Малайчынка мая маленькая жанчынка. Напісаная ў турме кніга «Лісты да Волі» прысвечаная ёй. Файна мець каханую з іменем свободы.

— Вы ўжо болей за год перабываеце ў Польшчы. Чаму? З’ехалі, як большасць беларусаў пасля 2020 года, праз пагрозу арышту? Ці па іншай прычыне?

— У Польшчы я па той жа прычыне, па якой быў раней у Фінляндыі, дзе напісаў раман «Лабух» і кнігу паэзіі «Так». Потым у Швецыі, дзе напісаў раман «Гэй Бэн Гіном» і драматычныя паэмы «Літвіны», «Ягайла». За мяжой я займаюся толькі тым, чым хачу займацца: літаратурай. Там можна пісаць без мітусні, якой не пазбавіцца дома.

Дома я прапанаваў рукапіс напісанага ў Швецыі рамана дзяржаўнаму выдавецтву «Мастацкая літаратура». Падумаў: раман пра нацыянальнага генія Янку Купалу, дык якія могуць быць праблемы? Аказалася, што нейкія праблемы ёсць. А ў Польшчы, дзе прапанавалі выдаць раман, не было праблем ніякіх. Выдалі кнігу і запрасілі мяне на яе прэзентацыю. У Польшчы, у Літве…

Потым іншае польскае выдавецтва прапанавала выдаць кнігу паэзіі. У Беларусі, дзе не засталося ніводнага незалежнага выдавецтва, як бы я выдаў яе? І пакуль кніга пісалася, рыхтавалася, я жыў у Кракаве. А пасля ва Уроцлаве, дзе кніга перакладалася і выдавалася. Вось і ўся мая «эміграцыя», пра якую пачынаюць казаць амаль пры кожным маім выездзе за мяжу. Хоць я кожны раз кажу, што ў маім выпадку эміграцыі быць не можа. Проста не можа быць — гэта выключана.

Што да пагрозы арышту, дык мяне ўжо арыштоўвалі. Судзілі, садзілі. Што праўда, не на такія тэрміны, як цяпер. Але мне ўжо 77. І калі меркаваць па генетыцы, па бацьках і дзядах, дык мая мяжа — 80. Так што на колькі б ні пасадзілі — праз тры гады амністыя. Поўная. Без ніякай просьбы пра памілаванне.

Праўду сказаць, моцы сэрца майго ўжо не стае гледзець на тое, што дзеецца ў Айчыне. Бачыць, як у Беларусі руйнуецца Беларусь. Я ўжо недзе казаў, што калі раней невыносна шкадаваў пра сыход маіх старэйшых сяброў: Адамовіча, Быкава, Барадуліна, Бураўкіна, — дык цяпер думаю: як у час сышлі! Каб не вар’яцець, бачачы, як адмяняецца тое, дзеля чаго яны не толькі пісалі — дзеля чаго жылі.

— У вас не ўзнікае праблем на мяжы, калі вяртаецеся з замежных вандровак у Мінск? Цікаўлюся, бо цяпер шмат у каго правяраюць тэлефоны, некаторых запрашаюць на асабісты надгляд…

— За тыя паўтара года, што знаходжуся ў Польшчы, я тройчы прыязджаў дахаты — ініякіх асаблівых праблем не ўзнікала. Не факт, вядома, што не ўзнікнуць, але што ж… Мне Рыгор Барадулін, які не надта ўхвальваў мой адыход ад паэзіі да палітыкі, некалі казаў: «Цябе б яшчэ на Плошчы ці ў турме кончылі — і была б у цябе не біяграфія, а песня». Ну, ён быў вядомы жартаўнік…

— Вам пра палітыку можна задаваць пытанні? Пытаюся, бо сёння некаторыя засцерагаюцца адкрыта казаць пра тое, што думаюць…

— Можна. Хоць я даўно ўжо палітыкай не займаюся. Але выказваць сваё разуменне сённяшняй палітычнай сітуацыі ніхто мне не можа забараніць.

— Адна з паэм вашай новай кнігі — пра вайну ва Украіне. І называецца паэма «Вайна, якой няма». Гучанне яе трагічнае, у фінале нават апакаліпсічнае. Што для вас гэтая вайна?

— Пытанне наколькі складанае, настолькі ж балючае… Коратка (напісаў кнігу сам і назваў яе «Сам») на яго не адкажаш.

Вось вы пыталі пра здароўе… Дык нічога ўва мне гэтак не баліць, як Украіна. Усё жыццё я толькі й чуў, прычым не адкуль-небудзь чуў, а з Масквы, з Крамля, што Беларусь, Украіна, Расія — тры сястры, што ўсе мы браты. І раптам пайшоў брат на брата. І якраз адтуль пайшоў, адкуль я чуў, што мы — адна кроў. Такое можа не балець толькі нелюдзям. Тым, у кім няма душы, у каго мёртвае сэрца.

Вайна, у якой забіваюць адно аднаго людзі, якія нядаўна называліся братамі, — гэта антычная трагедыя.

І калі так ці інакш я магу зразумець яе пастаноўшчыкаў, выканаўцаў роляў, дык дэкаратараў яе не магу зразумець ніяк. Яе грымёраў, што выдаюць чорнае за белае, яе трубадураў, а самае складанае — зразумець антычны хор, які ў класічных трагедыях Эўрыпіда, Эсхіла, Сафокла ўвасабляе народ, роля якога — тлумачэнне падзей і ацэнка ўчынкаў герояў з гледзішча маралі. Дык вось калі антычны хор у Расіі спявае братазабойчай вайне асану, а ў Беларусі народ слухае і як бы згодна маўчыць (наша хата з краю), тады што гэта за народ? Купалава «Народ, беларускі народ, Ты — цёмны, сляпы, быццам крот», — гэта эмацыйны выдых, які нічога не вызначае. Народ не цёмны, не сляпы. Калі б было так, дык усё было б зразумела. Але яно не так. Таму адразу пасля рамана «Гэй Бэн Гіном», які пра Купалу, я пачаў пісаць раман, які пра народ. І пра ягоныя эліты, вінаватыя ў тым, што адбываецца з народам, і якія непасрэдна вінаватыя ў гэтай жахлівай вайне.

— Можаце раскрыць змест вашага новага твора? Як называецца раман, як узнікла ідэя яго напісання? Што вы паставілі на мэце сказаць ягоным чытачам?

— Гэты раман — спроба адказаць на пытанне: чаму ў нас сталася ўсё менавіта так, як сталася, а не інакш? Што гэта: помста гісторыі (умоўна я й назваў раман «Помста») за тое, чым мы ў ёй не скарысталіся? Праз якія памылкі, па якіх прычынах? Ці не палову тэксту напісалася да вайны ва Украіне, але, калі яна пачалася, аказалася, што без паглыблення ў яе прычыны, адказаць на пытанне, чаму ў нас усё так, а не інакш, немагчыма. Аказалася, што ў напісаным мной тэксце тыя ж памылкі, што былі зробленыя ў палітыцы, і я мусіў ад яго адмовіцца. Хоць шкада было. Дык каб не шкадаваць пра напісанае, а галоўнае, не спакушацца ім (бо напісана было някепска), тэкст той я проста знішчыў. І нанава пачаў якраз з вайны. З яе гісторыі. Спачатку з далёкай — адтуль, дзе Пераяслаўскай рада з Хмяльніцкім, а потым з гісторыі блізкай.

Вось адзін з яе эпізодаў.

Летам 1998 года мне давялося пабываць у Валгаградзе на футбольным турніры парламентарыяў Беларусі і Расіі. У расійскай камандзе гуляў Генадзь Бурбаліс (дарэчы, літвін па паходжанні), з якім пазнаёміліся мы яшчэ ў пачатку 80-х у Свярдлоўску, дзе я чытаў студэнтам Уральскага палітэха вершы, а ён — лекцыі па марксісцка-ленінскай філасофіі. Дык вось я спытаў яго, ці былі падчас падпісання Белавежскіх пагадненняў (у чым ён браў непасрэдны ўдзел) хоць неяк акрэсленыя наступствы падпісання гэтага дакумента? Палітычныя, эканамічныя, сацыяльныя? І ён адказаў, што нічога такога не было, а была «свабодная гульня розуму». Так і сказаў, я на ўсё жыццё запомніў: «Была свободная игра ума». Вось у гэтай гульні і ўзнікла фармулёўка: «СССР як суб’ект міжнароднага права і геапалітычная рэальнасць спыняе сваё існаванне».

Ну, добра, спыняе. А што далей?.. Пагадненні былі падпісаныя без ніякіх агаворак, без ніякіх дапаўленняў, без ніякіх гарантый з боку ініцыятараў (кіраўніцтва Расіі) з’яўлення гэтага дакумента. Няхай Ельцын з Бурбалісам пра тое не думалі, яны вырашалі выключна пытанне ўлады, не маглі прыбраць Гарбачова, дык прыбралі з-пад яго краіну, якой ён кіраваў, але ж падпісанты з украінскага і беларускага боку мусілі думаць па гэта. Ведаючы гісторыю, ведаючы Расію, знешняй палітыкай якой ва ўсе часы быў ці захоп, ці вяртанне «исконно русских земель». Няхай на той час праз палітычны, эканамічны крызіс ёй было не да таго. Але ж нельга было не задацца пытаннем: што будзе потым? Якія гарантыі, што зноў Расія не вернецца да імперскай ідэі «собирания земель»?

Ельцыну гэтак карцела тады скінуць Гарбачова, з якім былі ў яго яшчэ і асабістыя рахункі, што ён падпісаў бы любыя гарантыі. Але ні беларусы, ні ўкраінцы нічога не прапанавалі. А пасля распавядалі, якія яны мудрыя палітыкі. Маўляў, калі б не падпісаныя імі пагадненні, дык пачалася б вайна. Дык вось у 1991 у Белавежы яны й падпісалі вайну ва Украіне ў 2022.

Адзін з персанажаў рамана, расійскі пісьменнік, усведамляе, што такое бачанне тых падзей не супадае з прынятым. Найперш з тым, што стварылася стараннямі дэмакратаў, якія ў распадзе СССР убачылі збаўленне Расіі ад імперскай ідэі. Але што такое ў нас, — пытае ён, — дэмакратыя? Яна ў нас як тая чырвоная ртуць. Нейкая сакрэтная, стратэгічна важная рэч, у продажы якой ворагам Расіі звінавацілі Бурбуліса, калі скідвалі яго з карабля ўлады пасля адыходу Ельцына. А пасля аказалася, што ніякай чырвонай ртуці ў Расіі не было і няма, бо яе проста не існуе ў прыродзе.

Гэта толькі адзін эпізод нашай нядаўняй гісторыі. А колькі ўсяго было! І 1991, і 1994, і 1996, і 2010, і 2020… Не ведаю, ці хопіць сіл напісаць.

— Цікава пачуць вашы думкі наконт таго, што сёння адбываецца ў Беларусі. Тыя, хто з’ехаў за мяжу, кажуць: маўляў, восенню ўсё зменіцца. А тыя, хто застаўся ў краіне, разумеюць, наколькі падобныя ўяўленні далёкія ад рэальнасці (нядаўна афіцыйна аб’явілі пра тое, што каля 80% беларусаў адназначна падтрымліваюць цяперашні палітычны курс).

— Афіцыйна ў нас усё недзе каля 80%. Любімая лічба. Так што ў гэтым пытання няма. Але ёсць пытанне ў тым, што ў цяперашнім палітычным курсе беларусы падтрымліваюць? Удзел Беларусі ў вайне?.. Дык усе беларусы за мір. Рэпрэсіі?.. Дык яшчэ жывая памяць пра тых, каго не стала праз рэпрэсіі мінулага стагоддзя. Так што 80% падтрымкі тут ніяк не набраць, але відавочна, што праз агітацыю і прапаганду яна расце. Па той простай прычыне, што большасць людзей жыве, мяркуючы, што гэта яны самі думаюць тое, што кажа ім тэлевізар.

Я ведаю і пра замежны беларускі аптымізм («гэтай восенню ўсё скончыцца»), які палягае на тым, што хочацца як найхутчэй вярнуцца дамоў, і пра тое, што ён далёкі ад той рэальнасці, якая дома.

На жаль, нічога восенню не скончыцца, бо няма для гэтага ніякіх падстаў. Завяршыцца гэта не можа чыёйсьці перамогай: ваенная перамога над Расіяй з яе людскімі і матэрыяльнымі рэсурсамі — палітычны сон.

Гэтаксама як перамога Расіі над Украінай, бо дзеля гэтага Расіі трэба перамагчы ці не ўвесь свет. Так што скончыцца вайна можа толькі праз перамовы, праз дамоўленасці.

А пра што дамаўляцца? Расія не збіраецца вяртаць тое, што забрала (ці, як яна лічыць, вярнула). У Марыупалі расіяне ўжо купляюць кватэры і набіраюць акцёраў у тэатр. А Украіна не збіраецца забранае Расіяй аддаваць. Так што ўсё гэта не на адну восень і не на адну зіму. Хоць, вядома, нас не мусіць пакідаць надзея. Тым больш, што толькі яна адна ў нас і засталася.

— У вашай кнізе ёсць такія радкі:

«На целе нашым да хрыбта пракусы.
У жылах кроплі стомленай крыві.
Апошнія на свеце беларусы
Памруць з малiтвай: «Беларусь, жыві!»

Гэта хіба надзея?

— Так. Гэта надзея.

Беларусь не аднойчы ўжо раскрыжоўвалі — і яна ўваскрасала.

Мы навучыліся сцяўшы зубы трываць — і праз тое выжываем.

— Як ставіцеся да працы так званай спецкамісіі па вяртанні беларусаў з-за мяжы?

— Камісія гэтая ўзнікла як бы з разумення таго, што з масавай эміграцыяй (такой, якой не было яшчэ ў нашай гісторыі), з адыходам інтэлекту нешта трэба рабіць, бо гэта ўжо пытанне нацыянальнай бяспекі. Дык калі падышлі да такога разумення, спыніце пераслед і проста дайце людзям магчымасць вярнуцца. Без ніякіх камісій, бо яны ўцякалі не ад іх — уцякалі ад дзяржавы. Але ж не ад Айчыны, якой дзяржава іх пазбавіла, палічыўшы іх вінаватымі перад ёй. А хіба яна перад імі, накінуўшыся на сваіх грамадзян з той жорсткасцю, я якой накідаюцца на ворагаў, ні ў чым не вінаватая? Так што тут яшчэ пытанне, хто перад кім мусіць выкупляць віну. І гэта не пытанне камісій.

— У 2011 годзе ў сваім апошнім слове на судзе вы сказалі: «Нацыю час ратаваць. Да пагрозы знікнення мовы і культуры дадалася пагроза абрушэння эканомікі, а праз тое — пагроза страты незалежнасці. Неабходныя неадкладныя дзеянні, каб гэтага пазбегнуць. Найгоршае з усяго, што ў такой сітуацыі можна зрабіць — шукаць вінаватых. Паглыбляць раскол грамадства. А менавіта гэтым праз паказальныя суды над сваімі палітычнымі апанентамі якраз і займаецца ўлада. (…) Мы не дачакаемся змен, калі не пачнём мяняцца…» На ваш погляд, беларусы змяніліся?

— Прайшло 12 гадоў, але, на жаль, і сёння можна сказаць усё тое самае. Нават больш жорстка, бо сітуацыя катастрафічна пагоршылася.

Беларусы, калі мець на ўвазе народ, змяніліся. Гэта паказаў 2020 год. А вось улада — не. У сваіх намаганнях не дапусціць ніякіх змен яна нязменная. Менавіта адсутнасць развіцця выдаецца за славутую беларускую стабільнасць. І калі эканоміка на расійскіх датацыях яшчэ трымаецца, дык усё астатняе, што ёсць не фізічным, а духоўным жыццём, у руінах. Ясна, што яны не назаўсёды, што мы адбудуемся. Але колькі часу, колькі высілкаў затрацім, каб аднавіць тое, што можна было не знішчаць!

— Вы ведаеце, што і «Народная Воля» закрываецца? Няма магчымасцяў выдаваць не толькі папяровую газету (пытанне з друкарняй так і не атрымалася вырашыць), але і нават PDF-версію (праблемы з фінансамі). Журналісты і іншыя супрацоўнікі шукаюць працу…

— Ведаю я пра сітуацыю з «Народнай Воляй». Размаўляў з галоўным рэдактарам, якога шчыра паважаю за шматгадовае служэнне вольнаму слову, за самаадданасць незалежнай журналістыцы. За тое, што праз усе гады ўсімі сіламі намагаўся захаваць гонар прафесіі.

Знішчаючы ўнутры краіны ўсе незалежныя медыя, улады не разумеюць адной важнай рэчы, пра якую павінны былі б помніць яшчэ з урокаў школьнай фізікі, на якіх тлумачылася, чаму і для чаго на Зямлі плюсавы і мінусавы магнітныя полюсы.

Для раўнавагі.

Праца любой сістэмы толькі ў тым выпадку эфектыўная, калі яна збалансаваная, ураўнаважаная. Калі карабель нагрузіць на адзін бок, ён патоне. Сістэма грамадства — не выключэнне. У ім сёння вельмі небяспечны крэн, і калі яго не выраўняць, дык нахіленым бортам мы непазбежна зачарпнём ваду. Паверхню бездані.

«Народная Воля» — адзінае, якое засталося ў Беларусі, легальнае незалежнае выданне. Прычым ураўнаважанае, якое ніколі не кідалася ў крайнасці. Яго проста неабходна захаваць як інструмент раўнавагі, што ў інтарэсах і грамадства, і дзяржавы. Каб не патануць.

— У канцы яшчэ адна цытата з вашай новай кнігі. Чатыры радкі:

У дрэва, у жалеза век імгненны,
А вечнае
У камянях
Жыве, —
І Беларусь, як карабель каменны,
Што мусіць патануць, а ён плыве!

Скажыце: ці ведаеце вы, што найперш мусім мы зрабіць, каб наш беларускі карабель не патануў?

— Ёсць у свеце такая штуковіна, якая называецца айкафобія. Нелюбоў да свайго. Да сваёй мовы, культуры, гісторыі… Бо ўсё, што не сваё, лепшае. Па сутнасці, гэта хвароба, на якую ў розныя часы хварэлі розныя народы, але ў беларусаў яна хранічная.

Доказ — нашы дзеці, якіх мы як за польскім часам аддавалі ў польскую, гэтак за часамі БССР аддавалі і цяпер аддаём у рускую мову, прывучаем да чужой, як да сваёй, культуры, гісторыі. І пакуль мы ад гэтай хваробы не пазбавімся, не палюбім сваё, не дапамогуць нам стаць паўнавартаснай нацыяй ніякія канстытуцыі, пастановы, законы. Тым больш у краіне, дзе часам не да законаў.

Ды каб толькі часам! Вось ёсць закон аб мовах, прыняты яшчэ ў 1990 годзе. Ніхто дасюль яго не адмяняў, але хто і калі яго выконваў? Больш за тое, ліквідавана грамадская арганізацыя, дзейнасць якой была адпаведнай гэтаму закону. Беларускі суд зліквідаваў у Беларусі Таварыства беларускай мовы! Без ніякіх прычын, апрача той, што яно беларускае. Дзе яшчэ такое можа быць? У Грузіі? Арменіі? Казахстане?.. Нідзе такога нават не ўявіць! Я і ў нас такога не ўяўляў, але рэальнасць перасягнула ўсе мае ўяўленні.

І тым не менш, калі вы спыталіся ў мяне пра надзею, і я адказаў, што яна ёсць, гэта не таму, што так трэба сказаць, каб не згубіць веру ў Беларусь і любоў да яе. Гэта трэба проста ў сабе мець, з гэтым жыць. І тады ўсе нашы надзеі спраўдзяцца.